Toon moreel leiderschap en red je bestaansrecht

De urgentie spatte afgelopen donderdag af van de podia tijdens het Duurzaam Gebouwd Congres. Met de kersverse ‘stikstofuitspraak’ op ieders lippen, wordt immers ook een CO₂-lockdown steeds reëler. Ga jij dankzij de nieuwe CO₂-barometer ook binnen je carbon budget bouwen? Wie nú niet meedoet aan de noodzakelijke transities, kan op termijn zijn biezen wel pakken.

Na twee jaar afwezigheid was de liveversie van het Duurzaam Gebouwd Congres opnieuw een even verontrustend als inspirerend samenzijn van bevlogen bouwprofessionals. In het Zwolse congrescentrum Lumen werd het, onder leiding van dagvoorzitter en ‘Gideon’ Norbert Schotte, meer dan duidelijk dat de bouw moet gaan leveren. In de zaal tal van koplopers, die werden opgeroepen om geen enkele gelegenheid meer te laten liggen om op te staan en actie te ondernemen. Aan het bezielende programma kon het niet liggen, vandaar de vraag van Schotte aan de meer dan driehonderd aanwezigen: “Hoe loop jij vanmiddag naar buiten? De enige die verantwoordelijk is, ben jij zelf.”

Ontwrichtende crisis

In de schaduw van de voortrazende klimaatverandering is het zaak geen seconde te verliezen. Dat werd iedereen indringend ingepeperd door filosoof Ruud Veltenaar (o.a. Nijenrode; foto onder alinea). We bevinden ons momenteel in een snelkookpan met ecologische, sociale en economische crises en ter illustratie vuurde hij in hoog tempo alarmsignalen de zaal in. Van de kantelpunten die aangeven dat enkele kritische grenzen allang zijn gepasseerd tot aan het steeds verder opschuiven van Earth Overshoot Day naar 1 januari (bereken nu de datum die hoort bij jouw footprint).

“Nu al sterven”, aldus Veltenaar, “veel meer mensen door klimaatverandering dan alle slachtoffers van de oorlog in Oekraïne bij elkaar. Met de voorspelde 2 tot 3 graden opwarming krijgen we 2,3 miljard klimaatvluchtelingen. Reflecteer eens op al die feiten en bedenk dan wat voor voorbeeld jij wilt zijn voor je kinderen.”

De vraag is nu, aldus Veltenaar, welke rol eenieder daarbij wil spelen: ben je de manager van de processen (kortetermijndenken) of de leider met visie (lange termijn)? “Denken de CEO’s van deze wereld thuis op de bank anders dan op hun werk? Sta op, besef dat dit als mens niet meer kan. Vraag je af wat je wilt betekenen in je leven én werk, en toon moreel leiderschap!” Als extra aansporing benoemde hij aanstaand EU-beleid (duurzaamheidsrapportage CSRD, 2024) en de kans dat bedrijven die daarin falen, het risico lopen hun markten te verliezen.

Dat we uiteindelijk eerst de pijn van een totale klimaatineenstorting moeten verdragen, vindt Veltenaar niet eens erg. Het vervolg ziet hij zelfs wel zitten. “Het gaat ons niet lukken om het tij te keren, met een diep ontwrichtende crisis als gevolg. Ik verlang daar hevig naar, want dat betekent dat we als mens gaan streven naar ‘maximale waarde voor elkaar’ en veel minder gedreven gaan worden door economische principes. Zo brengt de ineenstorting een betere wereld, met een balans in de natuur, de leefomgeving en de mens, waarin jij tot aan je kist van waarde zult zijn voor andere mensen.”

Barometer CO₂-budget

Hoe de bouw deze keiharde tijdingen het beste kan oppakken, bleek vooral tijdens de presentaties waarin het terugdringen van het centrale klimaatprobleem ­- de CO₂-uitstoot - centraal stond. Zoals de sessie ‘Bouwen binnen het CO₂-budget’, met op het podium Esmeralda Hemelaar (W/E Adviseurs) en Sander Woertman (Lente-akkoord 2.0). Bouwen binnen het carbon budget kreeg dit jaar al veel aandacht dankzij de berekeningen van de Dutch Green Building Council, uitgevoerd door dagvoorzitter Schotte zelf (zie ook: Gideon Manifest 2.0). Een nieuwe tool gaat daar binnenkort aanzienlijk bij helpen.

Het Lente-Akkoord 2.0 komt met een CO₂-barometer Woningbouw, die de uitstoot berekent van bouw(materialen) van nieuwbouwwoningen. Met een waarde voor de CO₂-uitstoot per vierkante meter wordt het dan snel duidelijk dat industrieel bouwen met hernieuwbare materialen noodzaak wordt om Paris Proof te worden. Wie daaraan in de toekomst niet voldoet, kan door de verwachte beprijzing van CO₂-uitstoot de boot helemaal missen. Mocht het CO₂-budget zelf werkelijk de maatstaf worden (EU/2030?), dan ligt de bouw al dit decennium helemaal plat door een CO₂-lockdown. Diverse koplopers laten echter zien dat zij met hout en/of biobased materialen wél binnen de harde grenzen blijven en - met de CO₂-beprijzing als stok achter de deur – ook betaalbaar blijven.

Naast deze oproep aan de bouw, richtten Woertman en Hemelaar hun pijlen ook op de overheid. De gesprekken met de ministeries worden steeds urgenter en er is ook een roep om meer duidelijkheid vanuit de Nationale Milieudatabase. De rekenprogramma’s achter de MilieuPrestatie Gebouwen moeten worden verbeterd om de ware CO₂-uitstoters duidelijker te onderscheiden van de milieuvriendelijke materialen.

Houtbouw

In de sessie van FSC (Michelle Stede, Mark Kemna) werd hieraan een naadloos vervolg gegeven met de ‘Spoedcursus Houtbouw’. In alle toonaarden werden de voordelen van hout benoemd, tot en met de ruime beschikbaarheid ervan in Noord- en Oost-Europa (mét duurzaam beheer). Verder heeft houtbouw voordelen als esthetiek, lichtgewicht (gunstig voor transport, bouwsnelheid en arbeidskosten), minder stikstofuitstoot én opslag van CO₂. Ook de levensduur is niet of nauwelijks een issue, zo bewijst de Amsterdamse grachtengordel, en de brandbaarheid is ook geen extra gevaar. En wist je dat een houten element wel zeven levens heeft?

Hout zien we vooral terug in de draagconstructie met als twee meest gebruikte toepassingen: houtskeletbouw (HSB) en cross laminated timber (CLT). Ook tropisch hout - mits gecertificeerd - kan rustig worden toegepast, want de schade in de tropen is veel kleiner dan wat het verantwoord beheer oplevert.

Meerdere conceptbouwers werken inmiddels met hout en verwacht wordt dat in 2027 tot wel 120.000 houtbouwwoningen gerealiseerd kunnen worden. Een mooie extra optie is ook een houten constructie boven op een appartementencomplex. Tot slot van de sessie werd de noodzakelijke uniformiteit benoemd evenals de impulsen die architecten nog wel kunnen gebruiken, ook al ligt de eerste verantwoordelijkheid bij de opdrachtgevers.

Building Balance

Het bouwen binnen een carbon budget werd ook nadrukkelijk geconcretiseerd in de sessie van Jan Willem van de Groep, de ‘luis in de bouwpels’. Namens het Rijk heeft hij zich gestort op een programma voor biobased bouwmaterialen: Building Balance. Van hennep tot zonnebloem en van zonnekroon tot vlas zijn er talloze materialen die de dreigende CO₂-lockdown kunnen helpen voorkomen, aldus Van de Groep. Het programma biedt bovendien een enorm perspectief voor boeren in nood en is daarom, volgens Van de Groep, ‘een feest voor alle ministeries’.

Berekend is dat 10% van het oppervlak dat de veeteelt gebruikt, voldoende is om alternatieve, duurzame bouwmaterialen te produceren voor de Nederlandse bouw. In de eerste fase van Building Balance zijn dertien ketens á 1000 hectare gepland, met een opschaling naar 100.000 hectare in 2030. Daarbij wijst Van der Groep op een bijkomend voordeel: ook de bodem- en waterkwaliteit zal aanzienlijk verbeteren. Een belangrijke zaak, volgens hem, want die kwesties gaan de komende jaren een nog zwaardere wissel trekken op de landbouw dan de huidige stikstofcrisis. Over noodzakelijke transities gesproken…

Ook het kersverse convenant Toekomstbestendig Bouwen kan aanzienlijk bijdragen aan de bovenstaande ontwikkelingen, aldus aanjager Marrit van der Schaar (Gemeente Utrecht; foto rechts). Zeker gezien de meer dan honderd kleine en grote partijen die zich hieraan al hebben verbonden. Nu moet het document de status van papieren tijger nog ontstijgen, maar met de energie en inzet van Van der Schaar lijkt dat heel kansrijk. “We moeten keiharde fuck-ups meemaken en samen bedenken: hoe krijgen we dit nu weer voor elkaar? Laten we met stapjes de Mount Everest beklimmen en laat op de berg geen afval achter.”

Van der Schaar juichte de stikstofuitspraak van de Raad van State toe - “nu moeten we wel handelen” – en is positief gestemd, omdat de markt veel meer kan leveren dan overheden vragen. Resten nu nog drempels als een integrale aanpak, financiële constructies en (ontbrekende) kennis. “We moeten daarbij eenduidig met elkaar gaan praten en ons aansluiten bij Het Nieuwe Normaal. Ga daarom eerder met elkaar in gesprek en wees moedig in je ongemak”, aldus Van der Schaar.

Energiearmoede

Naast de roep om de CO₂-uitstoot te bedwingen, waren er tijdens het congres van Duurzaam Gebouwd tal van praktische sessies die invulling gaven aan de verduurzamingsopgave in de bouw. Wie daarbij geld tekortkomt, kreeg op het hoofdpodium een zetje in de rug van Faas Moonen (TU Eindhoven), die tal van fraaie projecten liet zien die tot stand kwamen met (Europese) subsidies. Zelf ervoer hij dat een lange adem ook helpt, naast een duidelijk visie op het probleem dat je wilt oplossen, goede partners en het eerlijk benoemen van de risico’s.

Over geldtekort gesproken: in de stad Groningen wordt momenteel energiearmoede uiterst grondig aangepakt, zo vertelden Reint Brondijk en Frank van der Poel. Naast de talloze, al bestaande financiële steunmaatregelen, is er als allerlaatste optie het Fonds Energietransitie opgericht dat ook de allerarmsten kan helpen. Tot en met een eventuele kwijtschelding van de schuld na dertig jaar! Brondijk: “Als je de mensen ervan overtuigt dat je met de transitie meer welzijn en comfort biedt, zijn er kansen.”

Sport NL Groen

In het plenaire deel van het congres verhaalde Johan Spijksma van Sport Fryslân niet alleen over de grote maatschappelijke betekenis van sport, maar ook over hoe zijn organisatie samen met CFP Green Buildings een grote verduurzamingsoperatie van (116) sportaccommodaties opstartte. Centraal daarin staat de tool Sport NL Groen (met vervolgens energiescans). Dit online platform is een goed voorbeeld van de digitale hulpmiddelen van CFP Green Buildings, waarmee feitelijk ook heel veel ander maatschappelijk vastgoed verduurzaamd kan worden.

Het was ten slotte Limore Noach (CFP Green Buildings) die op het hoofdpodium voortborduurde op de indrukwekkende opening van Ruud Veltenaar met deze boodschap voor de dag van morgen. Noach: “Ik merk om me heen dat we ons in gesprekken over de klimaatproblematiek steeds kwetsbaarder durven op te stellen. Ook al is het onderwerp niet hoopgevend, zorg er wél voor dat je met elkaar in verbinding blijft. Ik heb besloten die boodschap steeds weer met anderen te delen, want duurzaamheid was binnen bedrijven altijd het sluitstuk, maar inmiddels is het onderdeel van je bestaansrecht. Bedenk dus elke dag weer wat jij mórgen kunt doen.”